Kontynuując przygodę z klasyką fantastyki naukowej, po Kantyczce dla Leibowitza i Człowieku z Wysokiego Zamku, postanowiłem zabrać się za Piknik na skraju drogi Braci Strugackich. Czy faktycznie jest to jedno z największych arcydzieł gatunku? Przekonajmy się.

#Tekst zawiera spoilery#

…trzeba tworzyć dobro ze zła,

bo nie ma nic innego,

z czego można je tworzyć.

Robert Penn Warren

Jeśli mieliście już okazję obejrzeć Stalkera Andrieja Tarkowskiego – film luźno nawiązujący do wydarzeń z Pikniku na skraju drogi, wiecie, czego spodziewać się po powieści Strugackich. Nie ma tutaj efektownych walk, przerażających obcych, czy zapierającej dech w piersiach akcji, jest natomiast wiele przemyśleń egzystencjalnych, symboli etc. – innymi słowy wszystko to, z czego znane jest rosyjskie sci-fi.

Piknik na skraju drogi otwiera wywiad z Doktorem Pillmanem, noblistą, odkrywcą tak zwanego Radiantu Pillmana. Z rozmowy dowiadujemy się, między innymi, że minęło już trzynaście lat, od momentu, kiedy doszło do lądowania obcych na Ziemi. Przybysze pojawili się w sześciu losowych miejscach (które później nazwano Strefami) i niedługo potem odeszli, pozostawiając za sobą duże ilości trudnych do zidentyfikowania przedmiotów oraz obszarów nie poddających się znanym nam prawom fizyki. Jednym z takich lądowisk było kanadyjskie miasteczko Harmont i to właśnie tam będzie miała miejsce akcja całej powieści. Jak wyglądali kosmici czy ich pojazdy? Po co postanowili odwiedzić Ziemię? Nie wiadomo.

Okolice miejsc, gdzie doszło do Lądowania, objęte zostały mniej lub bardziej rygorystyczną kontrolą wojskową, naukowcy usadowili się w swoich laboratoriach, a pozostali mieszkańcy, jak to ludzie, jakoś dostosowali się do nowej sytuacji. Właśnie tutaj na scenę wchodzą stalkerzy – osoby gotowe zaryzykować nielegalne udanie się do Strefy, wydobyć stamtąd potencjalnie wartościowe przedmioty, a następnie sprzedać je na czarnym rynku. Jednym z przedstawicieli tego nowego zawodu jest 23-letni Red Shoehart, zwany Rudym – główny bohater powieści, za dnia pracujący jako laborant w pobliskim Instytucie.

Warto tutaj powiedzieć słów kilka o samych stalkerach. Każda wyprawa po przedmioty pozostawione przez kosmitów to ogromne ryzyko – Strefy pełne są śmiertelnych pułapek, trudnych do zaklasyfikowania anomalii i innych po prostu niebezpiecznych zjawisk, takich jak chociażby tzw. “czarci pudding”. Stalkerzy decydują się wejść do tego złowrogiego, nieludzkiego świata w imię… no właśnie, w imię czego? Pieniądze wydają się tutaj być oczywiście najprostszą odpowiedzią, ale jak dowiemy się z kart powieści, nie tylko o nie chodzi. Całe życie Reda definiowane jest przez Strefę – doświadczenie i umiejętności stalkera pozwalają mu nie tylko przetrwać, lecz także zapewniają szacunek towarzyszy. Sam Rudy, mając możliwość opuszczenia Harmon, nie bierze takiej opcji pod uwagę – co by robił w innym miejscu?  Wpływ Strefy nie kończy się jednak tylko na Redzie – jego córka Mariszka, jak inne dzieci niemal wszystkich stalkerów, cierpi na dziwaczną chorobę skóry (jej ciało pokryte jest burą sierścią), a jej sama dziewczynka bardzo szybko oddala się od człowieczeństwa. Co więc zatrzymuje tych wszystkich ludzi przed rzuceniem swojego obecnego życia w diabły i przeprowadzenia się gdzie indziej? (Pomijając korzyści materialne).

Strefa symbolizuje dla nich nowe możliwości, nadzieję na coś niezwykłego, dotąd nieodkrytego. W Zonie może zdarzyć się wszystko, podczas gdy w świecie zewnętrznym, na stalkerów czeka zwykłe, zdecydowanie mniej ekscytujące życie i, jak w przypadku Reda, kiepsko płatna płaca w roli laboranta. Tragiczna historia Shoeharta jest jednym z najważniejszych wątków całej powieści. Mężczyzna, którego istnienie od początku, aż do końca powieści podporządkowane jest Strefie – regularnie ryzykuje swoje życie dla artefaktów, które potem mogą posłużyć chociażby jako broń masowej zagłady, zaniedbuje żonę i córkę, idzie do więzienia, a w końcu, po odsiadce, kiedy Mariszka jest już bardziej zwierzęciem niż człowiekiem, wyrusza w podróż, aby odnaleźć legendarną Złotą Kulę – przedmiot spełniający marzenia, ale tylko te prawdziwe, ukryte w głębi serca.

Jakie jest marzenie Reda? Kiedy wchodzi do Strefy po raz ostatni, wydaje się zdecydowany uratować swoją córkę – nawet za cenę życia syna współpracownika (bo przyjacielem Ścierwnika trudno tutaj nazwać) i na dobrą sprawę swojego człowieczeństwa. Kiedy wraz z Adamem Barbridgem przemierzają coraz to kolejne partie Zony, Rudym targają wątpliwości. Czy będzie w stanie poświęcić innego człowieka? Ostatecznie okazuje się, że tak.

Gdy mężczyźni docierają do Złotej Kuli, Adam rusza biegiem w jej kierunku i wykrzykuje życzenie: “Szczęście dla wszystkich za darmo! I niech nikt nie odejdzie skrzywdzony!”. Red zdaje sobie sprawę, że nie jest to mądre posunięcie i jego towarzysz zaraz padnie ofiarą kolejnego trudnego do zidentyfikowania tworu Strefy, zwanego Wyżymaczką, ale nie zatrzymuje go. Ofiara została złożona i nic już nie stoi stalkerowi na drodze do Złotej Kuli. O dziwo, mężczyzna nie wie jednak, o co prosić, boi się skorzystać  tajemniczego artefaktu. Dlaczego?

Według mnie, po dotarciu do Złotej Kuli, Red zdał sobie sprawę, że wyleczenie córki, może tak naprawdę nie być jego prawdziwym marzeniem, tym znajdującym się na samym dnie serca. Mężczyzna, który przez całe życie liczył na coś więcej, coś niezwykłego, kiedy otrzyma już możliwość dostania wszystkiego, czego zapragnie, po prostu zamarł. Przypomina mi to nieco “Mrocznego Rycerza” i wypowiedź Jokera, w której porównuje się on do psa, który gdyby dogonił w końcu samochód, nie wiedziałby, co z nim zrobić. Losy Reda Shoeharta to tragiczna historia, w której nadzieja staje się całym sensem życia, a nie tylko środkiem do celu.

Ostatecznie Rudy zwraca się do Złotej Kuli, tak, jak gdyby była ona Bogiem:

Ale jeżeli naprawdę jesteś taka… wszechmocna… wszechmogąca… wszechrozumiejąca… zdecyduj! Wejrzyj w moją duszę – ja wiem, w niej jest wszystko, czego ci trzeba. Musi być! Przecież nigdy i nikomu nie sprzedałem duszy. Jest moja, człowiecza. Sama wydobądź ze mnie to, czego chcę – przecież to niemożliwe, żebym chciał zła. Niech wszystko będzie przeklęte, przecież nic nie umiem wymyślić oprócz tych jego słów: – SZCZĘŚCIE DLA WSZYSTKICH ZA DARMO! I NIECH NIKT NIE ODEJDZIE SKRZYWDZONY!

Pomimo iż pierwszy to ostatnie zdanie wypowiedział Adam, to sądzę, że mają one zdecydowanie większą wagę w ustach Reda. Nie jest to okrzyk młodego, nieopierzonego poszukiwacza przygód, ale swoista próba odkupienia w wykonaniu doświadczonego przez życie cynika. Okazuje się, że żona Reda miała rację, pomimo wszystkich błędów i podłości, gdzieś w środku jest on porządnym człowiekiem.

Natura człowieka i jego rola we Wszechświecie, to według mnie drugi bardzo ważny wątek poruszany w książce “Piknik na skraju drogi”. Ludzie przedstawieni w powieści Strugackich to w większości istoty uszkodzone, pełne wad – Red jest awanturnikiem skłonnym do nadużywania alkoholu, Richard Nunnun pomimo przyjaźni z tym pierwszym ma chrapkę na jego żonę i przy okazji prowadzi dom towarzyski, Ścierwnik jest gotów poświęcić każdego i wszystko, byle tylko osiągnąć swój cel itd.

Warto zwrócić uwagę na rozmowę Nunnuna i doktora Pillmana, obaj starsi panowie rozprawiają o Lądowaniu i jego skutkach dla ludzkości.

Lądowanie przeszło w gruncie rzeczy bez śladu. Dla ludzkości zresztą wszystko mija bez śladu. Oczywiście niewykluczone, że wyciągając na ślepo kasztany z tego ognia, koniec końców wyciągniemy coś takiego, co sprawi, że życie na naszej planecie stanie się w ogóle niemożliwe… Jednak zgodzisz się ze mną, że coś podobnego zagrażało ludzkości zawsze…

Według doktora ludzie bardzo łatwo pozbywają się chęci zdobywania wiedzy i zamieniają ją w chęć zrozumienia świata, posługując się przy tym uproszczonymi modelami świata, pozwalającymi im interpretować swoje otoczenie. Chociażby ksenologia u podstaw swojej metodyki zakłada, że pozaziemski intelekt, posiada ludzką psychikę – jak błędna może być to teoria, widać chociażby w Ślepowidzeniu Petera Wattsa. Walentin Pillman przedstawia też bardzo ciekawe spojrzenie, na temat całego Lądowania.

Wyobraźmy sobie bowiem grupę ludzi, która spontanicznie postanowiła zrobić imprezę na skraju drogi. Po wszystkim, w najlepszym razie, następnego ranka pozostanie masa śmieci, może czyjś portfel, czy telefon etc. Bardzo możliwe, że imprezowicze nigdy nie wrócą już w to samo miejsce bo albo nie będzie już takiej potrzeby, albo po prostu nie będą pamiętać, gdzie to było. Kiedy misie i inne leśne zwierzęta zaczną się przyglądać pobojowisku, nie będą w stanie zrozumieć, co tu się w ogóle stało. A co, jeśli Lądowanie obcej cywilizacji byłoby właśnie taką imprezą? Przez przypadek odwiedzili oni Ziemię, zostawili na niej swoje odpadki, które nam wydają się drogocennymi artefaktami i ruszyli dalej? Uważam, że bracia Strugaccy przedstawili naprawdę ciekawe spojrzenie na pierwszy kontakt z obcą cywilizacją.

Co jest zatem w człowieku wyjątkowego? Doktrol Walentin udziela swojej odpowiedzi:

Zapytajcie mnie: w czym jest wielkość człowieka? W tym, że wyzwolił nieomal kosmiczne moce przyrody? Że w czasie tak krótkim zawładnął planetą i wyrąbał okno we Wszechświat? Nie! W tym, że mimo to przetrwał i zamierza przetrwać również w przyszłości.”

Tezę tę wydaje się potwierdzać też historia Reda Shoeharta, który po pełnym niegodziwości życiu, koniec końców pozwolił przemówić tkwiącemu w nim dobru.

Podsumowując:

Piknik na skraju drogi to naprawdę świetna powieść fantastyczno-naukowa, zmuszająca czytelnika do zastanowienia się nad naturą człowieka oraz jego miejscem we Wszechświecie. Jeśli szukacie ambitnej, prowokującej do przemyśleń książki, to gorąco polecam dzieło braci Strugackich.

Ocena: 10/10

A co Wy sądzicie o powieści Strugackich Piknik na skraju drogi? Jak ją interpretujecie? Bardzo proszę dajcie znać w komentarzach.

Chcielibyście zostać patronami Fantasmarium i pomóc nam w dalszym rozwijaniu portalu? Gorąco zapraszamy do odwiedzenia naszego profilu w serwisie Patronite:

Categories: Fantastyka, Klasyka, Książki, Książki sci-fi

Tags: bracia strugaccy, fantastyka naukowa, fantastyka przygoda, iskry, piknik na skraju drogi, rosyjska fantastyka naukowa, rosyjskie sci-fi, sci-fi najlepsze sci-fi, stalker